Adıyaman Zeytin Çalıştayı’nın sonuç raporu açıklandı

Adıyaman Üniversitesi tarafından açıklanan “Zeytincilik Çalıştayı”nın sonuç raporu şöyle: 

“Adıyaman uygun ekolojik özellikleriyle zeytincilik için büyük bir potansiyel barındırmaktadır. Nitekim TÜİK verilerine göre ilimizde son 10 yılda; Sofralık zeytin üretimi yaklaşık 4 kat (507 tondan 2237 tona çıkmış), Yağlık zeytin üretimi ise yaklaşık 7 kat (707 tondan 5101 tona çıkmış) artmıştır. Son yıllarda sağlıklı gıdalara yönelik artan talep ile birlikte zeytin ve zeytinyağına olan talep doğru orantılı olarak artmaktadır. Bu durum ilimiz için de büyük bir fırsat doğurmuştur. Yetiştiricilikten ürün işleme ve pazarlamaya kadar ilimizde Zeytinciliğin tüm unsurlarının geliştirilmesi başta üreticilerimiz olmak üzere ilimizin ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır. Bu bağlamda, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı tarafından desteklenen üniversitemiz Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü tarafından yürütülen “Bahçecilik Şehri Adıyaman” projesi kapsamında “Adıyaman Zeytinyağı” coğrafi işaret başvurusunu yapmak üzere gerekli çalışmaları Adıyaman Ticaret ve Sanayi Odası ile işbirliği içinde başlatılmıştır. Bununla birlikte, ilimizde zeytinciliğin son yıllarda hızla geliştiğini ve ilimizin mevcut potansiyelini de göz önünde bulundurarak konu ile ilgili tüm paydaşları bir araya getirmenin faydalı olacağını düşünüldüğünden hem Adıyaman’da zeytinciliğin mevcut durumu hem de ilerde gerçekleştirilmesi geren hususları tartışmak üzere Üniversitesi tarafından “Adıyaman Zeytincilik Çalıştayı düzenlendi.

Adıyaman ilinde de zeytincilik çok eski yıllara dayanmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanan “Besni (Adıyaman) Yüzey Araştırması” isimli makalede Adıyaman’ın Besni ilçe sınırlarında farklı alanlarda yapılan kazı çalışmalarında M.S. 8. ve 9. Yüzyıla ait zeytin işliklerinin tespit edildiği bildirilmiştir. Bu da Adıyaman’da zeytin ve zeytinyağı üretiminin Orta Çağ dönemlerinde kullanıldığı bilgisini verdiği belirtilmektedir. Dönemlerine ait zeytinyağı üretimine ait işlikleri ile ilgili bulgu ve buluntuların Besni ilçesi genelinde mevcut olduğu tespit edilmiştir. Hatta zeytin işliklerinde baskı kollu preslerin yaygın biçimde kullanıldığı belgelenmiştir. Yapılan diğer arazi çalışmalarında Adıyaman Merkeze ilçesine bağlı Zey Köyü ve Ali Dağı mevkiinde, Kâhta ilçesine bağlı Zeytin Köyü yabani zeytin ağaçlarının olması Adıyaman’da zeytinciliğin çok eski yıllara uzandığını göstermiştir. 

Adıyaman’da zeytin yetiştiricilik alanları özellikle son yıllarda hızla genişlemektedir. TÜİK verilerine göre 2014 yılında 19.274 dekar olan Adıyaman zeytin yetiştiricilik alanları 2024 yılına gelindiğinde 42.455 dekar alana ulaşmıştır. Adıyaman’ın ilçelerinin bu üretim içerisindeki payları incelendiğinde Besni ilçesinin 13.950 dekar ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Kâhta ilçesi 12.520 dekar ile ikinci, Merkez ilçe ise 10.750 dekar alan ile üçüncü sırada yer almıştır. Diğer ilçelerdeki üretim alanları ise 460 ile 1780 dekar arasında değişmiştir. Adıyaman zeytin alanlarının çok büyük bir kısmı ‘Gemlik’ zeytin çeşidine ait fidanlarla tesis edilmiştir. Bunun dışında az miktarlarda da olsa ‘Nizip Yağlık’, ‘Kilis Yağlık’, ‘Arbequina’, ‘Halhalı’, ‘Derik’ çeşitlerine ait ağaçlar da bulunmaktadır. Bununla birlikte, üreticiler arasında Adıyaman ili için hangi zeytin çeşidinin daha uygun olabileceğine dair kafa karışıklığı bulunmaktadır. Öte yandan Adıyaman ili zeytin alanları giderek artmakta, dolayısıyla zeytin yetiştiriciliği hakkında bilgi birikimi yeterli seviyede olmayan üreticiler üretime dahil olmaktadır. Bu durum, bahçe tesisinden, budama ve terbiye uygulamalarına, gübrelemeden sulamaya, hastalık ve zararlı mücadelesinden, hasat zamanlaması, hasat ve hasat sonrası tekniklerine kadar çeşitli konularda yanlış veya eksik uygulamaların yapılmasına neden olmaktadır. 

Adıyaman zeytinciliğinde verim ve kaliteyi sınırlandıran bir diğer husus özellikle engebeli topografik şartlarla birlikte kısıtlı sulama imkânlarıdır. Nitekim halihazırda Adıyaman zeytin alanlarının ancak dörtte biri sulanabilmektedir. Tüm bu sebeplerle, başta Adıyaman ilinde faaliyet gösteren ve zeytin bahçesi tesis etmeyi planlayan üreticiler olmak üzer kamu ve sektör paydaşlarının zeytin yetiştiriciliği hakkındaki bilgi ve tecrübelerinin pekiştirilmesi önem taşımaktadır. Bu hususa binaen, 09.04.2025 tarihinde Adıyaman Üniversitesi M. Vehbi Koç Konferans Salonunda Adıyaman Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü öncülüğünde ‘Adıyaman Zeytincilik Çalıştayı’ düzenlenmiştir. Çalıştayda Adıyaman ili zeytinciliğinin sorunlarının ilgili tüm taraflarca tartışılması, sorunlara yönelik çözüm yollarının istişare edilmesi ve alınması gereken tedbirlerin ortaya koyulması amaçlarıyla tüm tarafların bir araya gelmesi hedeflenmiştir.

Adıyaman’da özellikle son yıllarda tesis edilen zeytin bahçelerinin çok büyük bir çoğunluğunda ‘Gemlik’ çeşidi tercih edilmektedir. Bunun yanında, başta ‘Arbequina’ ve ‘Nizip Yağlık’ olmak üzere ‘Kilis Yağlık’, ‘Halhallı’, ‘Ayvalık’, ‘Edremit’ çeşitleri de mevcut bahçelerde kullanılmış çeşitlerdir. Adıyaman’da üreticilerin genel kanaatine göre en sağlıklı sonuçlar ‘Gemlik’ çeşidinden alınmaktadır. Bu durumda çeşidin erken meyveye yatması, hem yağlık hem de sofralık olarak kullanılabilmesi, meyvelerinin iri olması nedeniyle hasat işleminin nispeten kolay olması, düzenli bakım yapıldığında periyodisite eğiliminin düşük olması, susuz koşullara adaptasyonunun iyi olması gibi özelliklerin etkili olduğu söylenebilir.

Dolayısıyla Adıyaman’da zeytin bahçelerinde öncelikli olarak ‘Gemlik’ çeşidinin kullanılması doğru bir tercih olarak değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, her ne kadar üreticilerin bazıları memnun olmasa da bazılarının memnun olması ve sağlayabileceği bazı avantajlar dolayısıyla ‘Arbequina’ zeytin çeşidinin de değerlendirilebileceği görülmüştür. ‘Arbequina’ çeşidinin verimlilik avantajlarından faydalanabilmek için süper sık dikim modeliyle (4 m × 2 m) dikilmesi ve bodur olarak terbiye edilmesi önerilmektedir. Bu durumda ağaç kökleri susuz yetiştiricilik için gerekli derinliğe ulaşamamaktadır. Bu nedenle bu çeşidin daha çok sulama imkânlarının dengeli ve yeterli olduğu alanlarda tercih edilmesi önem taşımaktadır. Benzer şekilde ağaçların gübrelenmesine ve uygun şekilde budanmasına da dikkat edilmesi gerekmektedir. 

Bu durumda, her ne kadar ‘Gemlik’ çeşidine göre birim meyve ağırlığı başına elde edilen yağ oranı daha düşük olsa da birim alana yüksek meyve verimi alınabilmesi, erken verime yatması, bodurluk özelliğiyle hasatta kolaylık sağlaması, kendine verimli olması, periyodisite eğiliminin düşük olması ve kademeli meyve olgunlaşması gibi nedenlerle tercih edilebilir. Bununla birlikte, ekonomik ömrünün yaklaşık 25 yıl civarında olması, engebeli arazilerden ziyade nispeten daha düz arazilerde yetiştirilme gerekliliği, sulama ve diğer bakım işlemlerinde daha fazla özen gerektirmesi, başta Zeytin Kabuklu Biti (Parlatoria oleae (Colvèe)) olmak üzere zararlılara karşı hassas olması gibi dezavantajları da olduğu tespit edilmiştir. 

Adıyaman zeytin bahçelerinde tozlayıcı kullanım eksikliği de bahçe tesisinde çeşit seçimi kapsamında öne çıkan bir sorun olarak belirtilebilir. Her ne kadar bazı bahçelerde farklı çeşitler bir arada dikilmiş olsa da bahçelerin genelinde ‘Gemlik’ çeşidi tek çeşit olarak kullanılmaktadır. ‘Gemlik’ çeşidi bazı çalışmalarda ‘Kısmen Kendine Verimli’ bazı çalışmalarda ise ‘Kendine Verimli’ olarak belirtilmiştir.Zeytin bahçelerinde kendine verimli çeşitlerde dahi bahçe içerisindeki yabancı tozlanmanın yarar sağladığı, verim ve kaliteyi artırdığı bilinmektedir. Dolayısıyla tesis edilecek bahçelerde uygun tozlayıcıların kullanılması avantaj sağlayacaktır. ‘Gemlik’ çeşidi için ‘Ayvalık’, ‘Samanlı’, ‘Çakır’ ve ‘Erkence’ çeşitlerinin uygun tozlayıcılar olabileceği belirtilmektedir.

Adıyaman’da tesis edilen kapama zeytin bahçelerinde en yaygın olarak uygulanan dikim mesafeleri 5 × 5 m, 6 × 5 m ve 6 × 6 m olup bunun yanında 5 × 4 m, 4 × 4 m gibi uygulamaların yanında genellikle ‘Arbequina’ çeşidi için uygulanan 4 × 2 m mesafesi de uygulanmaktadır. Yapılan değerlendirmelerde özellikle susuz bahçeler için 6 × 6 m dikim mesafesinin en uygun dikim mesafesi olduğu belirtilmiştir. Sulama imkânlarının yeterli olduğu alanlarda ‘Arbequina’ çeşidi gibi ‘Gemlik’ çeşidinin de 4 × 2 m süper sık dikim şeklinde terbiye edilebileceği bununla ilgili farklı bölgelerde örnek uygulamaların olduğu bildirilmektedir.

Adıyaman’da zeytin üreticileri genellikle toprak ve yaprak analizi yapmadan gübreleme yapmaktadır. Üreticilerin taban gübrelemesinde sadece fosfor içerikli gübreler kullanmaları, potasyum, kalsiyum ve magnezyumlu gübreleri ihmal etmeleri, azotlu gübreleri sadece baharda yanlış zamanlarda yapmaları ve vejetasyon süresine dağıtmamaları önemli sorunlardır. Genel olarak Türkiye’deki tüm zeytin üreticilerinde görüldüğü gibi Adıyaman’daki zeytin üreticilerinin de çoğunluğunun bilinçli bir gübreleme işleme yapmadıkları, kullanılan gübrelerin ise yaygın olarak sadece taban gübresinden ibaret olduğu saptanmıştır. 

Adıyaman'da zeytin üreticileri için doğru ve etkili bir gübreleme programı oluşturmanın temel adımı yukarıda da belirtildiği gibi toprak analizi yaptırmaktır. Toprak analizi, arazinizin toprağının besin maddesi içeriğini, pH'ını ve diğer önemli özelliklerini belirleyerek, ağaçlarınızın neye ihtiyacı olduğunu gösterir. Adıyaman'da bu analizi yapmak için Adıyaman Üniversitesi Tarımsal Araştırmalar ve Uygulamalar Laboratuvarı, Adıyaman Tarım Orman Müdürlüğünün Toprak-Bitki Analiz Laboratuvarı veya Adıyaman Ziraat Odası Toprak Analiz Laboratuvarı gibi yetkili laboratuvarlara başvurarak torak ve yaprak analizi yaptırabilirler. Yaprak analizi de toprak analizini tamamlayıcı bir unsur olarak, bitkinin o anki besin durumu hakkında bilgi verir ve özellikle Ekim-Aralık aylarında yapılabilir.

Bununla birlikte, Adıyaman’da zeytin bahçelerinin henüz son yıllarda artmış olması bu nedenle zararlıların popülasyonlarının henüz artmamış olması ve zeytin zararlılarına karşı yoğun bir mücadele uygulanmamış olması nedeniyle zeytin zararlıların doğal düşmanlarının popülasyonlarının yüksek olması da etkili olmuş olabileceği değerlendirilmiştir. Bununla birlikte, zeytin bahçelerinde yıl içinde görülme sırasına göre özellikle Zeytin Pamuklubitleri ve Zeytin Pamuklu Koşnili (Euphyllura phillyrea Foerster, E. olivina Costa, E. straminea Loginova), Zeytin Fidantırtılı (Palpita unionalis Hübn.), Zeytin Güvesi (Prays oleae Bern.) ve Zeytin Sineği (Bactrocera oleae (Gmel.)) zararlılarına dikkat edilmesi önem taşımaktadır.

Çalıştayda yapılan değerlendirmeler sonucu ortaya çıkan sonuçlar şunlardır: 
- Adıyaman’da zeytin üreticilerine yönelik olarak yetiştiricilik, hasat, ürün işleme gibi konularda eğitim ve bilgilendirme çalışmalarının artırılarak yaygınlaştırılması gerektiği,

-Adıyaman’ın zeytin ürünlerinin marka değerinin artırılmasına yönelik olarak coğrafi işaret başvurusu, festival vb. etkinlikle tanıtım faaliyetlerinin artırılması,

-Adıyaman’da zeytincilik sorunlarının düzenli olarak değerlendirilerek çözüm önerilerine yönelik atılacak adımların belirlenmesi için kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve özel sektör temsilcilerinin koordinasyonunun sağlanması,

-Adıyaman’da zeytincilik ile ilgili üretici birliklerinin kurulması için gerekli teşviklerin yapılması - Adıyaman’da zeytincilik için ‘Gemlik’ çeşidinin sağladığı çeşitli faydalar ile uygun bir çeşit olduğu, bununla birlikte Adıyaman’da farklı zeytin çeşitlerinin kıyaslanmasına yönelik araştırmaların eksik olduğu, ayrıca Adıyaman’daki yerel gen kaynaklarından uygun olabileceklerin değerlendirilme imkânlarının araştırılması gerektiği,

-Gemlik’ çeşidinin kendine verimlilik durumunun ‘kısmen kendine verimli’ olması nedeniyle bahçe tesisinde tozlayıcı çeşide yer verilmesi gerektiği,

-Sulama imkânları ve topografik şartların müsaade ettiği alanlarda ‘Arbequina’ çeşidinin de dezavantajları dikkate alınarak değerlendirilebileceği,

-Dikim mesafesi olarak klasik dikim modelinde özellikle sulama imkânı olmayan alanlarda 6 × 6 m dikim mesafesinin tercih edilmesi
- ‘Arbequina’ çeşidi için süper sık dikim (4 × 2 m) bir zorunluluk olmakla birlikte ‘Gemlik’ çeşidinin de sulama imkânları ve topografik şartların müsaade ettiği alanlarda uygulanabileceği,

-Adıyaman’da zeytin bahçelerinde terbiye sistemi olarak ağaçların orta bölümlerinin açıldığı sistemler yerine vazo sisteminin tercih edilmesi gerektiği - Zeytinlerin hasat işleminin geciktirilmemesi ve uygun zamanda hasat edilmesi gerektiği,

-Yeşil Sofralık olarak değerlendirilecek zeytinlerin 1. ve 2. olgunluk aşamasında, Rengi Dönük olarak değerlendirilecek zeytinlerin 3. ve 4. olgunluk aşamasında, yağlık zeytinlerin 4. ve 5. olgunluk aşamasında, siyah sofralık olarak kullanılacak zeytinlerin ise 6. ve 7. olgunluk aşamasında hasat edilmesi gerektiği,

-Hasat edilen zeytinlerin kapalı çuvallar yerine kasalarda taşınması, bekletilmeden işlenmesi, zeytinyağı için işlenecek zeytinlerin hasattan en geç 24 saat içerisinde işlenmesi gerektiği,

-Adıyaman’da zeytinyağı işleme tesislerinin genel ihtiyacı karşılayabilecek yeterlilikte olduğu ancak sofralık zeytin işleme tesislerinin yeterli olmadığı 
- Bitki besleme ve gübreleme uygulamalarında genel olarak eksiklikler bulunduğu, toprak ve yaprak analizlerine göre hareket edilmesi gerektiği,

-Adıyaman’daki zeytin bahçelerinde her ne kadar zararlı popülasyonları düşük olsa da özellikle şu zararlılara dikkat etmek gerektiği: Zeytin Pamuklubitleri ve Zeytin Pamuklu Koşnili, Zeytin Fidantırtılı, Zeytin Güvesi ve Zeytin Sineği,

-Adıyaman ilinin sahip olduğu düşük nispi nem, kurak yazlar ve uygun iklim koşulları sayesinde zeytin halkalı leke gibi birçok fungal hastalığın yayılımı açısından avantajlı bir konumda bulunduğu,

-Vertisilyum solgunluğu ve zeytin dal kanseri gibi önemli hastalık etmenleri henüz Adıyaman zeytinliklerinde tespit edilmemiş olmakla birlikte, komşu illerde ve farklı bitkilerde gözlemlenmiş olmaları nedeniyle bu patojenin Adıyaman zeytin alanlarında zarar yapma potansiyeli bulunduğu,

-Xylella fastidiosa kaynaklı “Zeytin Hızlı Çöküş Sendromu” henüz Türkiye’de görülmemiştir, ancak coğrafi yakınlık nedeniyle ilerleyen yıllarda ülkemiz ve dolayısıyla Adıyaman için ciddi bir tehdit oluşturduğu,

-Hastalık görülmeyen alanlarda önleyici tarımsal hijyen uygulamaları ve karantina tedbirleri mutlaka hayata geçirilmesi gerektiği - Zeytinde görülebilecek viral hastalıklar da dikkate alınarak, bölge üreticisine yönelik eğitim programları düzenlenmeli, hastalık semptomları konusunda farkındalık artırılmalıdır,

-Sağlıklı ve sertifikalı fidan kullanımı teşvik edilerek bahçelerde çeşit karışıklıklarının ve yeni hastalıkların girişinin önlenmesi gerekir"