Türkiye'de tarımsal fiyatların uzun süredir baskılanmasının temel nedenlerinden biri, çiftçilerin üretim süreçlerindeki gerçek maliyetleri tam olarak hesaplayamaması. Bu durum yalnızca çiftçinin gelirini azaltmakla kalmıyor; ürün arzından piyasa dengelerine, tüketici fiyatlarından ülkenin gıda güvenliğine kadar geniş bir etki zinciri yaratıyor.
1. Gerçek Maliyet Neden Görünmüyor?
a) "Gider" anlayışı eksik ve dar kapsamlı
Birçok çiftçi maliyeti yalnızca şu üç kalem üzerinden düşünüyor:
tohum – gübre – mazot
Oysa üretimin toplam maliyeti, en az bunun kadar önemli olan dolaylı giderleri de içeriyor.
b) Hesaba katılmayan dolaylı maliyetler
Makine amortismanı: Traktör, biçerdöver, ekipman yıpranmasına yıllık pay konulmuyor.
Aile emeği: Aile bireylerinin emeği "bedava" görülüyor, çalışma süresinin gerçek değeri yansımıyor.
Enerji ve su maliyeti: Sulama pompaları, elektrik tarifeleri gibi artan giderler tam yazılmıyor.
Arazi fırsat maliyeti:Kendi tarlasında eken çiftçi kira değeri hesaplamadığı için maliyet eksik kalıyor.
Finansman yükü:Kredi faizi, gecikme maliyeti, borç döndürme baskısı maliyete dahil edilmiyor.
Hasat sonrası giderler:Nakliye, depolama, paketleme ve soğuk zincir masrafları yeterince hesaba katılmıyor.
Sonuç: Çiftçi maliyetini olduğundan %20–50 daha düşük zannediyor.
2. "Eksik maliyet" pazara nasıl yansıyor?
a) Çiftçi düşük fiyata razı olmak zorunda kalıyor
Gerçek maliyeti görmediği için ürününü "zararsız sattığını" düşünüyor; ama aslında çoğu zaman zarar ediyor. Bu durum pazara düşük taban fiyat olarak yansıyor.
b) Aracı ve tüccar fiyatı belirliyor**
Çiftçi güçlü bir fiyatlama yapamadığı için,
piyasa fiyatını;
* hal komisyoncuları
* tüccarlar
* büyük alıcılar
* büyük market grupları
belirliyor.
Çiftçi, pazarlık gücü en düşük halkaya dönüşüyor.
c) Pazar genelinde fiyat kırılması yaşanıyor
- Bir çiftçi düşük fiyat verince, diğerleri de o seviyeye çekiliyor.
-Aracılar bu düşük seviyeyi "yerleşik fiyat" olarak kabul ediyor.
-Ürün fiyatı gerçek değerinin çok altına sıkışıyor.
3. Sistemik Sonuçlar: Uzun Vadede Ne Oluyor?
a) Karlılık azalıyor
Çiftçi kâr edemediği için:
* Tarlayı ekmekten vazgeçiyor,
* Ürün desenini değiştiriyor,
* Maliyet baskısına göre riskli ürünlerden uzaklaşıyor.
b) Üretim daralıyor
Bazı ürünlerde ekim alanları küçülüyor; bu durum yerel ürün dengesini bozuyor.
c) Orta ve uzun vadede fiyatlar daha da artıyor
Üretim azaldığı için piyasada arz daralıyor, bu da tüketici fiyatlarını yükseltiyor.
Yani çiftçi kazanamıyor, tüketici pahalıya alıyor
d) Arazi boş kalıyor
Gençler tarımdan uzaklaşıyor, yaş ortalaması yükseliyor. "Maliyet-fiyat kopukluğu" sektörü cazip olmaktan çıkarıyor.
e) Ülke gıda güvenliği zayıflıyor
Özellikle bakliyat, yağlı tohum, yem bitkisi gibi stratejik ürünlerde ithalat bağımlılığı artıyor.
4. Sorunun Kaynağı Sadece Çiftçi mi?
Hayır. Bu durumun çok boyutlu bir yapısı var:
a) Dağınık pazarlama sistemi
Türkiye'de ürün satışı büyük ölçüde aracılar üzerinden yapılıyor. Bu yapı çiftçiyi fiyat yönünde zayıflatıyor.
b) Maliyet takibi için dijital altyapı eksik
Gelişmiş ülkelerde çiftçi maliyetini dijital uygulamalardan takip ederken, Türkiye'de büyük kısmı hâlâ defter veya hafızaya dayalı.
c) Planlama eksikliği
Hangi ürünün ne kadar ekileceğine ilişkin net bir yönlendirme yok; arz-talep uyumsuzlukları fiyat dalgalanmalarını artırıyor.
d) Girdi piyasaları oligopol yapıda
Bazı girdilerde (gübre, ilaç, yem, tohum) fiyatların az sayıda büyük firma tarafından belirlendiği bir yapı mevcut.
5. Ne Yapılırsa Çözülür?
a) Maliyet takip sistemi zorunlu hale getirilebilir
Basit bir mobil uygulama veya çiftçi kayıt sistemi entegrasyonu ile her gider kalemi anlık takip edilebilir.
b) Kooperatifleşme güçlendirilirse pazarlık gücü artar
Kooperatifler aracılığıyla ürün toplu satılırsa fiyat baskısı azalır.
c) Hasat sonrası kayıplar azaltılmalı
Depolama, soğuk zincir ve lojistik destekleri fiyat üzerindeki baskıyı hafifletir.
d) Pazar şeffaflığı sağlanmalı
Ürün fiyatları, maliyetler ve piyasa verileri çiftçinin görebileceği şekilde açık hale getirilmeli.
e) Uzun vadeli destek ve kredi modeli
Sezonluk değil, çok yıllı finansman modelleri çiftçinin planlama yapmasını sağlar.
Sonuç:
Çiftçinin maliyetleri eksik hesaplaması yalnızca bireysel bir hata değil; yapısal bir sorunun parçası. Gerçek maliyet görülmediği sürece fiyatlar baskılanmaya devam edecek ve bu durum hem çiftçinin gelirini hem ülkenin tarımsal sürdürülebilirliğini tehdit etmeyi sürdürecek.